Tôm thẻ chân trắng là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và phân loại khoa học

Tôm thẻ chân trắng, tên khoa học là Litopenaeus vannamei, là một loài tôm biển thuộc họ Penaeidae, có nguồn gốc từ vùng duyên hải Thái Bình Dương của châu Mỹ Latinh, đặc biệt là từ Mexico đến Peru. Đây là loài tôm nuôi chủ lực trên toàn cầu nhờ khả năng sinh trưởng nhanh, sức đề kháng tương đối tốt và phù hợp với nhiều mô hình nuôi trồng thủy sản hiện đại. Tôm thẻ chân trắng đã vượt qua tôm sú để trở thành loài tôm được nuôi phổ biến nhất thế giới, đặc biệt tại các quốc gia như Việt Nam, Trung Quốc, Thái Lan, Ecuador và Ấn Độ.

Loài tôm này được gọi là "whiteleg shrimp" trong tiếng Anh do chân của chúng có màu trắng nhạt hoặc trong suốt. Chúng có tốc độ tăng trưởng vượt trội, đặc biệt phù hợp với các hệ thống nuôi công nghiệp mật độ cao. Ngoài ra, chúng dễ thích nghi với nhiều điều kiện môi trường khác nhau, kể cả vùng nước lợ và nước có độ mặn thấp, nhờ vậy rất linh hoạt về mặt địa lý và kỹ thuật nuôi.

Phân loại khoa học của tôm thẻ chân trắng:

Bậc phân loại	Thông tin
Ngành	Arthropoda
Lớp	Malacostraca
Bộ	Decapoda
Họ	Penaeidae
Giống	Litopenaeus
Loài	Litopenaeus vannamei

Đặc điểm hình thái và sinh học

Tôm thẻ chân trắng có hình dạng thon dài, vỏ mỏng và bóng, màu trắng xanh hoặc xám nhạt khi còn sống. Chiều dài trung bình dao động từ 12 đến 20 cm khi trưởng thành, tùy vào điều kiện nuôi dưỡng và giới tính. Con đực thường nhỏ hơn con cái và có cơ quan sinh dục nằm ở gốc chân bụng thứ năm, trong khi con cái có thelycum (cơ quan sinh dục ngoài) giữa gốc chân bụng thứ ba.

Đặc điểm nhận dạng nổi bật của tôm thẻ chân trắng bao gồm:

• Mõm (rostrum) dài, có từ 7 đến 10 gai lưng và 2 đến 4 gai bụng
• Các chân bơi (pleopod) màu trong suốt hoặc trắng nhạt
• Không có vòng gai bụng như ở tôm sú
• Thân mềm, dễ bị tổn thương nếu vận chuyển sai kỹ thuật

Chu kỳ sống của loài này bao gồm các giai đoạn sinh học chính: trứng → ấu trùng nauplius → zoea → mysis → hậu ấu trùng (postlarvae) → tôm giống → tôm thịt. Quá trình từ ấu trùng đến tôm giống kéo dài khoảng 20–25 ngày trong điều kiện ương nhân tạo, sau đó được chuyển ra ao nuôi thương phẩm. Tuổi thọ trung bình của tôm thẻ trong điều kiện tự nhiên khoảng 12–14 tháng, trong khi chu kỳ nuôi thương phẩm thường kéo dài 80–100 ngày.

Nguồn gốc và phân bố tự nhiên

Tôm thẻ chân trắng có nguồn gốc từ vùng biển Thái Bình Dương, cụ thể là dải ven biển từ Sonora (Mexico) đến phía bắc Peru. Trong môi trường tự nhiên, chúng sinh sống chủ yếu ở khu vực đáy biển có cát hoặc bùn mịn, ở độ sâu từ 1 đến 70 mét. Vùng phân bố tự nhiên có nhiệt độ ổn định quanh năm từ 25–30°C và độ mặn từ 15–35‰, là điều kiện lý tưởng để loài này phát triển.

Do có giá trị thương mại cao và tiềm năng nuôi lớn, từ cuối thập niên 1980, tôm thẻ chân trắng đã được di nhập và nhân giống tại nhiều quốc gia ngoài khu vực bản địa. Đặc biệt, Ecuador và Mỹ là những quốc gia tiên phong trong việc thuần hóa và phát triển giống tôm sạch bệnh (SPF – Specific Pathogen Free) để phục vụ nuôi trồng quy mô lớn. Từ năm 2000 trở đi, Trung Quốc, Thái Lan, Việt Nam và Ấn Độ đã nhanh chóng mở rộng quy mô nuôi và xuất khẩu loài tôm này.

Sự phân bố của tôm thẻ chân trắng ngày nay có thể thấy ở hầu hết các quốc gia có đường bờ biển nhiệt đới hoặc cận nhiệt đới, với những vùng nuôi tập trung lớn nhất thế giới nằm tại châu Á và Nam Mỹ. Năng lực sản xuất cao, kết hợp với năng suất nuôi vượt trội khiến tôm thẻ trở thành đối tượng nuôi thủy sản hàng đầu hiện nay.

Điều kiện sống và yêu cầu môi trường

Tôm thẻ chân trắng được đánh giá là loài có khả năng thích nghi sinh thái rộng, chịu được sự dao động lớn của độ mặn và nhiệt độ, phù hợp với cả vùng nước mặn, nước lợ và nước ngọt đã xử lý. Tuy nhiên, để đạt hiệu quả nuôi tối ưu, cần duy trì các thông số môi trường ở ngưỡng phù hợp.

Các thông số môi trường lý tưởng cho nuôi tôm thẻ chân trắng:

Thông số	Khoảng giá trị tối ưu
Nhiệt độ nước	28–32°C
Độ mặn	10–25‰ (chịu được từ 0.5 đến 40‰)
pH	7.5–8.5
Oxy hòa tan (DO)	>= 4 mg/L
Độ trong	30–45 cm

Tôm thẻ phản ứng khá nhạy với các biến động bất thường trong môi trường như sốc nhiệt, thiếu oxy, hoặc thay đổi độ pH nhanh chóng. Vì vậy, trong quá trình nuôi, cần có hệ thống quạt nước, sục khí và kiểm soát chất lượng nước thường xuyên để đảm bảo sự ổn định cho sự phát triển và sinh trưởng của tôm. Ngoài ra, việc quản lý chất lượng đáy ao, chất hữu cơ tích tụ và kiểm soát vi sinh vật cũng là yếu tố quan trọng giúp hạn chế dịch bệnh và tăng tỷ lệ sống.

Kỹ thuật nuôi tôm thẻ chân trắng

Nuôi tôm thẻ chân trắng có thể áp dụng nhiều hình thức khác nhau tùy thuộc vào điều kiện tự nhiên, quy mô và trình độ kỹ thuật của từng vùng. Các hình thức phổ biến bao gồm: nuôi truyền thống (ao đất), nuôi cải tiến bán thâm canh, thâm canh và siêu thâm canh trong ao lót bạt hoặc hệ thống tuần hoàn nước (RAS – Recirculating Aquaculture Systems). Mỗi hình thức yêu cầu mức đầu tư và quản lý khác nhau, nhưng đều tuân theo những nguyên tắc cơ bản về an toàn sinh học và quản lý môi trường.

Các bước kỹ thuật chính trong nuôi tôm thẻ chân trắng:

1. Chuẩn bị ao nuôi: diệt tạp, cải tạo đáy, gây màu nước, ổn định hệ vi sinh
2. Chọn giống: sử dụng tôm giống sạch bệnh (SPF), có nguồn gốc rõ ràng, kích cỡ đồng đều
3. Thả giống: kiểm tra độ mặn và nhiệt độ, thuần hóa trước khi thả, mật độ từ 80–300 con/m² tùy hình thức
4. Quản lý cho ăn: sử dụng thức ăn công nghiệp chất lượng cao, định lượng theo giai đoạn phát triển, kết hợp kiểm tra sàng ăn
5. Quản lý môi trường: theo dõi pH, độ mặn, oxy, độ kiềm, NH₃, NO₂ hằng ngày; duy trì ổn định để hạn chế stress
6. Phòng bệnh: dùng vi sinh, thảo dược, chất bổ sung miễn dịch; hạn chế kháng sinh
7. Thu hoạch: sau 80–100 ngày nuôi, tôm đạt kích cỡ thương phẩm (20–30 con/kg), thu bằng lưới kéo hoặc xả đáy ao

Thông tin hướng dẫn chi tiết có thể tham khảo thêm tại FAO: Cultured Aquatic Species Information Programme.

Thức ăn và dinh dưỡng

Tôm thẻ chân trắng có khả năng tiêu hóa thức ăn tốt và tốc độ tăng trưởng cao nếu được cung cấp khẩu phần dinh dưỡng phù hợp. Trong tự nhiên, tôm ăn tạp, bao gồm phiêu sinh động vật, trùn chỉ, tảo, mùn bã hữu cơ. Trong hệ thống nuôi, tôm được cho ăn thức ăn công nghiệp dạng viên nổi chìm, có hàm lượng đạm và chất khoáng thiết yếu.

Thành phần dinh dưỡng tiêu chuẩn cho thức ăn tôm thẻ:

Chất dinh dưỡng	Hàm lượng khuyến nghị (%)
Protein	35–40%
Lipid	6–10%
Carbohydrate	20–25%
Chất xơ	<3%
Khoáng và vitamin	Phù hợp theo từng giai đoạn

Kỹ thuật cho ăn ảnh hưởng lớn đến hiệu quả nuôi: cần điều chỉnh lượng thức ăn theo tuổi, thời tiết, mức độ tiêu thụ thực tế. Ngoài ra, bổ sung enzyme tiêu hóa, probiotic hoặc chất tăng cường miễn dịch sẽ giúp cải thiện hệ tiêu hóa và tăng cường đề kháng cho tôm.

Dịch bệnh phổ biến và biện pháp phòng ngừa

Tôm thẻ chân trắng dễ bị ảnh hưởng bởi nhiều loại bệnh truyền nhiễm, đặc biệt trong điều kiện mật độ nuôi cao, môi trường ô nhiễm hoặc quản lý chưa tốt. Một số bệnh quan trọng nhất gồm:

• Hội chứng đốm trắng (WSSV): do virus gây ra, khiến tôm chết hàng loạt trong 3–5 ngày
• Bệnh hoại tử gan tụy cấp (AHPND): do vi khuẩn Vibrio parahaemolyticus mang độc tố, gây teo gan tụy, chậm lớn, chết rải rác
• Bệnh EHP: ký sinh trùng Enterocytozoon hepatopenaei làm tôm chậm lớn, không rõ triệu chứng lâm sàng

Biện pháp phòng bệnh hiệu quả:

1. Chọn giống SPF, áp dụng mô hình nuôi an toàn sinh học
2. Định kỳ sử dụng vi sinh, enzyme, chất kháng khuẩn sinh học
3. Giữ ổn định môi trường, tránh biến động đột ngột
4. Không lạm dụng kháng sinh, thực hiện test bệnh định kỳ

Các tài liệu và cảnh báo dịch bệnh được cập nhật thường xuyên bởi WOAH – Aquatic Animal Health Code.

Giá trị kinh tế và vai trò trong xuất khẩu

Tôm thẻ chân trắng đóng vai trò quan trọng trong xuất khẩu thủy sản toàn cầu, chiếm trên 70% sản lượng tôm nuôi thương phẩm hiện nay. Nhờ tốc độ tăng trưởng nhanh, chu kỳ nuôi ngắn và chi phí đầu tư hợp lý, loài tôm này trở thành động lực phát triển kinh tế vùng ven biển tại nhiều quốc gia như Việt Nam, Ecuador, Ấn Độ, Indonesia.

Ưu điểm nổi bật giúp tôm thẻ có giá trị thương mại cao:

• Thời gian nuôi ngắn (2,5–3 tháng/lứa)
• Năng suất cao (có thể đạt 20–30 tấn/ha/vụ trong mô hình siêu thâm canh)
• Phù hợp thị hiếu người tiêu dùng: màu sáng, dễ chế biến

Theo ITC Trade Map, Việt Nam là nước xuất khẩu tôm lớn thứ hai thế giới, với tôm thẻ chân trắng là mặt hàng chiếm tỷ trọng cao nhất. Thị trường chính bao gồm: Hoa Kỳ, Nhật Bản, EU, Trung Quốc, Hàn Quốc.

Tiêu chuẩn chất lượng và truy xuất nguồn gốc

Để tiếp cận các thị trường cao cấp, tôm thẻ chân trắng phải đáp ứng các tiêu chuẩn nghiêm ngặt về an toàn vệ sinh thực phẩm, không tồn dư kháng sinh, và có khả năng truy xuất nguồn gốc rõ ràng. Nhiều doanh nghiệp đã tham gia các chương trình chứng nhận quốc tế để nâng cao giá trị sản phẩm và tăng độ tin cậy với người tiêu dùng.

Một số chứng nhận phổ biến:

• ASC (Aquaculture Stewardship Council): tiêu chuẩn nuôi trồng thủy sản bền vững
• BAP (Best Aquaculture Practices): áp dụng cho toàn bộ chuỗi giá trị
• GlobalG.A.P: thực hành nông nghiệp tốt, bao gồm cả thủy sản

Việc áp dụng các tiêu chuẩn này không chỉ là yêu cầu thương mại mà còn là định hướng phát triển lâu dài, giúp ngành tôm nâng cao hình ảnh, tăng khả năng cạnh tranh và đảm bảo phát triển bền vững.

Tài liệu tham khảo

1. FAO. (2020). "Cultured Aquatic Species Information Programme: Litopenaeus vannamei." Link
2. World Organisation for Animal Health (WOAH). "Aquatic Animal Health Code." Link
3. Global Seafood Alliance. "Best Aquaculture Practices (BAP)." Link
4. Nguyen, H. T. et al. (2018). "Current status of shrimp farming and industry in Vietnam." Aquaculture Reports. DOI
5. ITC Trade Map. "Shrimp export statistics." Link